Anayasa Mahkemesi (AYM) ‘ne Bireysel Başvuru Nasıl Yapılır?
Anayasa Mahkemesi Nedir?
Anayasa mahkemesi, günümüz demokrasilerinin ve modern hukuk sistemlerinin yaşamsal bir parçasıdır. Yüzyıllar boyunca hukuk alanındaki en sorunlu başlıklardan birisi olan “yasama faaliyetlerinin yargısal denetimi” kapsamında yaşanan sıkıntılar sonucunda insanoğlu tarafından icâd edilmiş çok önemli bir yargısal denetim mekanizması olan anayasa mahkemesi, ülkemizde 1961 Anayasası ile birlikte var olmuştur.
Anayasa Mahkemesi, 1961 Anayasası ve 1982 Anayasası süreçlerinde yasama erkinin yargısal denetimi görevini üstlenmenin yanısıra Yüce Divân sıfatıyla Anayasa’da belirtilen kişileri yargılama görev ve yetkisine de hâiz kılınmıştır.
Yine Anayasa Mahkemesi’ne tevdî edilmiş olan diğer görev ve yetkiler; siyâsî partiler hakkında kapatılma vb. yaptırımları karâra bağlamak, siyâsî partilerin mâlî denetimini yapmak, milletvekillerinin dokunulmazlıkları ile ilgili karârlar almak, Uyuşmazlık Mahkemesi üyelerini seçmek olarak özetlenebilir.
Tüm bu görev ve yetkilere ek olarak, 7.5.2010 günlü, 5982 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun’un 12 Eylül 2010 tarihinde yapılan referandumla kabul edilmesiyle birlikte Anayasa’nın 148. maddesinin 3. fıkrasında Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru hakkı tanınmıştır. Böylece, Anayasa Mahkemesi tarafından karâra bağlanmak üzere yapılacak olan bireysel başvuruların hukukî temeli tamamlanmıştır. Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru uygulaması, 24 Eylül 2012 târihinden itibâren yürürlüğe girmiştir.
Bireysel Başvuru Nedir?
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, ülke içinde etkin olan tüm idârî ve hukukî süreçlerin tüketilmesinden sonra bireyler tarafından başvurulabilecek ikincil nitelikte bir yargı yoludur.
Bireysel başvuru, kişiler arasındaki özel hukuk ilişkilerini kapsamaz. Bireysel başvuru, devletin kamu gücünün aktif ya da pasif oluşundan kaynaklanan hak ihlâllerini kapsamaktadır. Bu hak ihlâlleri, kamu gücü tarafından gerçekleştirilmiş ya da gerçekleştirilmemiş işlem ya da eylemler sonucunda ortaya çıkmış olmalıdır.
Kamu gücünün ihmâlleri de bireysel başvuru kapsamındadır. Zirâ kamu gücünün ihmâli sonucunda oluşacak hak ihlâlleri ve zararların ülke içindeki idârî ve hukuk yollarında çözüme kavuşturulamamış olması durumunda, Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru söz konusu olabilecektir.
Bireysel başvuru, Anayasa tarafından teminât altına alınmış olan temel hak ve özgürlüklerin yanısıra, Türkiye Cumhuriyeti Devleti tarafından imzâlanarak kabûl edilmiş olan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) kapsamında yer alan insan haklarının gözetilmesini kapsamaktadır. Bu bağlamda Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, bir yönüyle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) nezdinde yapılan başvurulara benzerlik göstermektedir.
Bireysel Başvurunun Kapsamı Nedir?
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvurunun kapsamı, Anayasa’da teminât altına alınmış olan temel hak ve özgürlüklerin devletin kamu gücü aracılığı ile ihlâl edilmesidir. Bu kapsamı şu şekilde açıklayabiliriz :
Gerek Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde gerekse Anayasa’da sayılmış ve teminât altına alınmış olan insan haklarının devletin kamu gücü aracılığı ile ihlâli söz konusu olabilmektedir. Devlet yapısına dâhil olan makâmlarca kişilerin hak ve özgürlükleri aktif ya da pasif olarak ihlâle mâruz kalabilmektedir. Örneğin; bir idârî makâm tarafından gerçekleştirilen bir işlem ya da uygulama sonucunda kişilerin temel hak ve özgürlükleri ihlâl edilebilmektedir ve bu durum “aktif ihlâl” olarak nitelendirilmektedir. Yine bir idârî makâmın mevzuatla ya da hukukun genel ilkeleri çerçevesinde üzerine tevdî edilmiş olan görevini yerine getirmemesi durumunda kişilerin temel hak ve özgürlükleri ihlâl edilebilmektedir ve bu durum “pasif ihlâl” olarak nitelendirilmektedir.
Devletin yürütme, yargı ve hatta yasama erkleri tarafından aktif ya da pasif ihlâllerin gerçekleştirilmesi durumunda Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru söz konusu olabilecektir.
Burada unutulmaması gereken husus, Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruların kapsamına kişilerarası hukukî meselelerin girmediğidir. Örneğin; alacak-verecek ya da boşanma gibi konularda bireysel başvuru yoluna gidilmesi mümkün değildir. Bu konularda Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru yoluna gidilebilmesi için, söz konusu meselede devletin açıkça bir hak ihlâline sebebiyet vermiş olması gerekmektedir.
Kimler Başvurabilir?
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru yolu, ikincil nitelikte bir yargı yolu olduğundan, başvuruyu yapabilecek kişiler açısından bâzı özellikler ve kısıtlamalar içermektedir. Bireysel başvuru yoluna gidebilecek kişiler şunlardır :
1) TÜRK VATANDAŞI GERÇEK KİŞİLER : Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne vatandaşlık bağı ile bağlı olan her gerçek kişi, Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru yoluna gidebilme imkânına sâhiptir. 18 yaşını geçmiş ve tam ehliyetli olan her Türk vatandaşı, kendi irâdesi ile bireysel başvuru sürecini başlatabilir ve yürütebilir. 18 yaşını geçmemiş Türk vatandaşları ise velî ya da vasî aracılığı ile kendilerini temsil ettirmek yolu ile bireysel başvuru sürecini başlatabilir ve sürdürebilir. Herhangi bir nedenden dolayı haklarında kısıtlılık karârı olan kişiler de yasal temsilcileri aracılığı ile bireysel başvuru yoluna gidebilirler.
2) YABANCI UYRUKLU GERÇEK KİŞİLER : Türk vatandaşı olmayan gerçek kişiler, sâdece yabancılara tanınmış haklar kapsamına dâhil olan konularla ilgili olarak Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru yoluna gidebilirler. Türk vatandaşlarına tanınıp yabancı uyruklu gerçek kişilere tanınmamış haklarla ilgili olarak yabancı uyruklu kişilerin bireysel başvuruda bulunma imkânlatı yoktur.
3) TÜZEL KİŞİLER : Tüzel kişiler, sâdece tüzel kişiliklerini direkt ilgilendiren konularda Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru yoluna gidebilirler. Tüzel kişiler, üyeleri ya da çalışanları adına bireysel ya da toplu başvuruda bulunamazlar. Örneğin; dernekler, sendikalar ya da siyâsî partilerin üyeleri adına toplu ya da bireysel başvuruda bulunma imkânları yoktur.
Bireysel Başvuru Dışı Konular
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru kapsamı dışında kalan konuların başında, yürürlükteki ya da yürürlükten kaldırılmış olan mevzuat hükümleri gelmektedir. Bireysel başvuru, mevzuatta yer alan herhangi bir hükmün uygulanması ya da uygulanmaması sonucunda oluşabilecek hak ihlâllerine karşı başvurulabilecek bir yargı yoludur. Herhangi bir uygulamadan ya da uygulamamadan kaynaklanan bir hak ihlâlinden doğan mağduriyet söz konusu olmaksızın, kişilerin mevzuat hükümlerine karşı Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru yoluna gitme imkânı yoktur.
Bireysel başvurunun kapsamı dışında kalan bir diğer husus, devletin herhangi bir aktif ya da pasif ihlâl neticesinde mağduriyete sebep vermediği durumlardır. Özellikle kişiler arasındaki meselelere dâhil olan özel hukuk işlemleri ve uygulamaları, Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru kapsamı dışındadır. Mirâs, velâyet, boşanma, borca dâir işlemler, sözleşme, işçi alacakları vb. konular kural olarak Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru kapsamı dışındadır. Fakat bu konular dâhilindeki olaylarda ve durumlarda devletin aktif ya da pasif ihlâlinden kaynaklanan mağduriyetler söz konusu olursa, mağdur kişilerin bireysel başvuru yoluna gitme imkânları mevcuttur.
Bireysel Başvuru Nasıl Yapılır?
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, ülkemizdeki diğer yargı yollarından usûl ve başvuru süreci bakımından da farklılık göstermektedir. Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru şu şekilde yapılmaktadır :
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, sitemizde yer alan başvuru formu (indirmek için tıklayınız)ya da başvuru formuna uygun olarak düzenlenmiş bir dilekçe ile yapılır.
Bu formu doldurmadan önce sitemizde yer alan Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru formu kılavuzunu mutlaka okuyunuz.
Bireysel başvuru formu, doğrudan Anayasa Mahkemesi’ne verilebileceği gibi, ülke içindeki mahkemeler ya da yurtdışındaki temsilciliklerimiz aracılığı ile Anayasa Mahkemesi’ne gönderilebilir. Mahkemeler ya da yurtdışı temsilcilikler aracılığı ile yapılacak bireysel başvurular, o makâmlar tarafından incelenmeksizin doğrudan Anayasa Mahkemesi’ne ulaştırılacaktır.
Bireysel başvuru yapılırken unutulmaması gereken en önemli husus, bireysel başvuruların aslâ posta, internet, telgraf gibi iletişim araçları aracılığı ile yapılamayacağıdır. Bireysel başvuru formu kesinlikle posta yolu ile Anayasa Mahkemesi’ne gönderilmemelidir. Aksi hâlde bireysel başvuru, incelemeye alınmaksızın reddolunacaktır. Bireysel başvuru sonucunda başlayacak yargı süreci boyunca, hiçbir bilgi ve evrâk posta ve diğer iletişim araçları kullanılarak Anayasa Mahkemesi’ne ulaştırılmaya çalışılmamalıdır. Anayasa Mahkemesi ile yapılacak tüm yazışmalar, doğrudan mahkeme ile ya da ülke içindeki mahkemeler veyâ yurtdışı temsilciliklerimiz aracılığı ile yapılmalıdır.
Bireysel Başvuru İçin Gerekli Belgeler
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru için gereken belgelerin en önemlisi, bireysel başvuru formudur. AYM Başvuru Formu
Usûlüne uygun olarak doldurulması zorunlu olan bireysel başvuru formuna ek olarak, başvuran kişinin yasal bir temsilcisi (avukat, vasî vb.) varsa bu kişi adına resmî olarak düzenlenmiş vekâletnâmenin onaylı bir sûretinin de Anayasa Mahkemesi’ne sunulması gerekir.
Bireysel başvuru için ödenmesi gereken başvuru harcına dâir dekontun başvuru sırasında dosyaya eklenmiş olması yine başka bir zorunluluktur.
Bunların dışında, bireysel başvurunun konusu ile ilgili delillerin, evrâkın ve benzeri donelerin eksiksiz olarak bireysel başvuru dosyasına eklenmesi gerekmektedir. Bunları şu şekilde sayabiliriz:
1- Başvuran kişiye âit nüfus cüzdanı onaylı fotokopisi ya da geçerli kimlik belgesi
2- Tüzel kişilerin başvurması durumunda, tüzel kişi adına başvuruyu gerçekleştiren kişi için resmî olarak düzenlenmiş olan yetki belgesi
3- Bireysel başvuruya konu olan nihâî karârın ya da işlemin tebellüğ belgesi
4- Bireysel başvuruya dayanak kılınacak belgelerin asılları ya da onaylı örnekleri
5- Bireysel başvurunun yasal süresi içinde gerçekleştirilememesi durumunda geçerli mâzereti belgeleyen evrâk
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru yapılırken gönderilecek evrâkın asıllarının değil, onaylı örneklerinin gönderilmesini tavsiye ederiz. Zirâ bireysel başvuru sonucu ne olursa olsun, başvuru sırasında Anayasa Mahkemesi’ne gönderilecek hiçbir belge başvuran kişilere iâde edilmeyecektir.
Bireysel Başvurunun Şartları
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru için öngörülmüş olan şartları şu şekilde özetleyebiliriz :
1- Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru için öncelikle ortada devletin kamu gücünün aktif ya da pasif bir ihlâli neticesinde meydana gelmiş bir mağduriyetin olması gerekmektedir. Devletin kamu gücünün bir uygulamasından ya da uygulamamasından kaynaklanan bir mağduriyet söz konusu olmadıkça Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru imkânı söz konusu olmayacaktır.
2- Devletin kamu gücünün aktif ya da pasif ihlâline karşı ülke içindeki tüm idârî ve hukukî yolların tüketilmiş olması gerekmektedir. Kişiler, mâruz kaldıkları ihlâllere karşı doğrudan Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulunamazlar. Öncelikle ülke içindeki tüm idârî ve hukukî yollar sırayla ve usûle uygun olarak tüketilmiş olmalıdır.
3- Bireysel başvuruya konu olan mağduriyetin Anayasa’da teminât altına alınmış temel hak ve özgürlüklerden bir ya da birkaçının ihlâl edilmesi ile ilgili olması gerekmektedir. Anayasa’da yer alan diğer hükümler ya da hiç yer almayan konularla ilgili olarak Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulunulamaz.
4- Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, yasal süresi içinde yapılmalıdır. Bireysel başvuru için yasal süre, ülke içindeki tüm idârî ve hukukî yolların tüketilmesini belirleyen en son karâr târihinden itibâren 30 gündür. Eğer bireysel başvuru konusu ile ilgili olarak ülke içinde herhangi bir idârî ya da hukukî başvuru yolu öngörülmemişse, bireysel başvuruya konu olan hak ihlâlinin öğrenildiği ândan itibâren yine 30 günlük süre söz konusudur. Eğer mücbir sebep olarak nitelendirilebilecek âfet, ağır hastalık, yasal engel vb. durumlardan ötürü bireysel başvuru 30 günlük süre içinde yapılamamışsa, söz konusu engelin ortadan kalktığı ândan itibâren 15 gün içinde bireysel başvuru yapılmalıdır. Anayasa Mahkemesi, bireysel başvurunun mücbir sebepten dolayı geç yapılmış olması ile ilgili incelemesini yapacak ve karârını verecektir.
5- Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, 23 Eylül 2012 târihinden sonra kesinleşen işlemler ve karârları kapsamaktadır. Bu târihten önceki işlem ya da karârlardan kaynaklanan hak ihlâlleri ve mağduriyetlerin bireysel başvuru kapsamına dâhil edilme imkânı yoktur.
Bireysel Başvurunun Yargı Süreci
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru ile birlikte başlayan yargı süreci, asıl olarak iki aşamalıdır. İlk aşama ön inceleme aşaması olup, başvurunun şekil ve süre şartlarına uygunluğu ile ilgilidir. Bireysel başvuru formunun usûle uygun olarak doldurulmuş olması, gerekli diğer belgelerin eksiksiz olması, bireysel başvurunun Anayasa Mahkemesi’ne usûle uygun olarak ulaştırılmış olması, bireysel başvurunun yasal süresi içinde gerçekleştirilmiş olması, bireysel başvuru gerçekleştirilmeden öce ülke içindeki tüm idârî ve hukukî yolların usûle uygun olarak tüketilmiş olması gibi kriterler baz alınarak ön inceleme gerçekleştirilir.
Yukarıda saydığımız kriterlere uygunluğu tespit edilen bireysel başvurunun esâstan incelemesine geçilir ve bu, ikinci aşamadır. Esâsa dâir inceleme, asıl yargılama aşamasını oluşturmaktadır. Bu aşamada Anayasa Mahkemesi, bireysel başvuruya konu olan hak ihlâli iddiâlarını inceleyecek ve karâra bağlayacaktır.
İlk aşama olan ön incelemede bireysel başvurunun şekil ve süre bakımında kabûl edilmiş olması, bireysel başvurunun tamâmen kabûl edildiği ve dâvânın kazanıldığı anlamına gelmemektedir. Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru ile başlayacak yargılama süreci, ikinci aşama olan esâstan görüşme aşamasının karâr ile sonuçlandırılmasıyla bitmektedir.
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvurunun sonuçlanma süresi ile ilgili hiçbir yasal düzenleme mevcut değildir. Bireysel başvuruların incelenme ve karâra bağlanma süresi, Anayasa Mahkemesi’nin dosya yükü ile ilgilidir.
Bireysel Başvurunun Hukukî Sonuçları
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, bir temyiz ya da yeniden yargılama yolu değildir.
İkincil nitelikte bir yargılama yolu olan bireysel başvuru, yeniden yargılama yolunu açabilecek niteliktedir. Anayasa Mahkemesi tarafından bireysel başvuruya konu olan iddiâların yerinde görülmesi ve hak ihlâli olduğunun tespit edilmesi hâlinde ve hak ihlâli bir mahkeme karârından kaynaklanıyorsa, söz konusu dosya ilgili mahkemeye gönderilir ve yeniden yargılama yolu açılır.
Yeniden yargılamadan beklenen fayda elde edilemeyecek durumdaysa Anayasa Mahkemesi tarafından belli bir miktâr tazminâta hükmedilebileceği gibi, böyle bir tazminâta hükmedilmeksizin genel mahkemelere söz konusu tazminâtla ilgili olarak başvuru yolu açılabilir.
Anayasa Mahkemesi, bireysel başvurunun sonucunda hak ihlâli olduğunu tespit etmesi durumunda, bireysel başvuruya konu olan hak ihlâlinin sonuçlarıyla birlikte ortadan kaldırılması için yapılması gereken idârî ve hukukî yolları göstermesi de söz konusudur.
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, bireysel başvuruya konu olan ya da olmayan hiçbir idârî ve hukukî işlemin ve karârın icrâsını durdurmamaktadır.
Bireysel Başvuru ve AİHM
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, Anayasa’da teminât altına alınmış temel hak ve özgürlüklerin ihlâl edilmesini kapsarken; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM)’ne başvuru, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)’nde teminât altına alınmış insan haklarının ihlâl edilmesini kapsamaktadır. Bu iki metinde yer alan haklar ve özgürlükler her ne kadar ortak nitelikler taşısalar da, gerekçeleri ve uygulama şekilleri farklılıklar gösterebilmektedir.
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, AİHM yoluna başvuru yapmak için tüketilmesi gereken iç hukuk yollarından birisidir. Fakat Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru 23 Eylül 2012 târihinden sonra kesinleşmiş idârî ya da hukukî işlem ya da karârları kapsadığından, bu târihten önceki hak ihlâlleri ile ilgili olarak doğrudan AİHM başvurusu yapma imkânı mevcuttur.
23 Eylül 2012 târihinden sonra kesinleşen idârî ya da hukukî işlem ya da karârlardan ötürü Anayasa Mahkemesi’ne yapılacak bireysel başvurudan olumlu sonuç alınamaması hâlinde, başvuru şartlarını taşıması koşulu ile AİHM’e başvuru yapılabilmektedir.
